Шахризада

Этимологиясы

Шахризада есімі парсы тілінен шыққан. Екі негізгі түсіндірме бар:

“Тектi әулет” — парсыша چهر (chehr) “тегi, шыққан тегі” + آزاد (âzâd) “еркін, текті” — яғни “текті әулеттен шыққан қыз” деген мағына береді.

“Қаланың қызы” — парсыша شهر (shahr) “қала” + زاد (zâd) “баласы, туған” — яғни “қаланың қызы / қалада туған қыз” дегенді білдіреді.

Демек, деректер мен зерттеулерге сүйенсек, Шахризада (немесе “Шахразад”) есімі “қаланың қызы” немесе “текті әулеттен шыққан қыз” деп түсіндіріледі.

Таралу аймақтары

Есім негізінен парсы мәдениетінің ықпалы бар аймақтарда тараған: Иран, Тәжікстан, Ауғанстан, сондай-ақ Орта Азия, Түркия және кейбір араб пен Оңтүстік Азия өңірлерінде кездеседі. Қазақтар арасында әдеби-мәдени байланыс себепті белгілі.

Әдеби контекст (“Мың бір түн”)

Шахразад (парсыша: شهرزاد) — “Мың бір түн” (One Thousand and One Nights) шығармасындағы әйгілі кейіпкер. Аңыз бойынша, парсы патшасы Шах Шахрияр Үндістан мен Қытай арасындағы аралда билік етеді. Әйелінің опасыздығын білген соң, барлық әйелдер адал емес деп ойлайды. Алдымен әйелін өлтіреді, содан кейін күн сайын жаңа әйелге үйленіп, таңертең оны өлтіруді әдетке айналдырады.

Уәзірдің ақылды қызы Шахризада бұл жауыз әдетті тоқтату үшін жоспар құрады және Шах Шахриярдың әйелі болуға келіседі. Той түні ол әр кеш сайын қызықты ертегілер айтады, бірақ таң атпай тұрып әңгіменің ең қызық жерінде тоқтайды. Келесі күні жалғасын тыңдағысы келген Шах Шахрияр оны өлтірмейді. Осылайша мың бір түн бойы әңгімелер жалғасады. Әңгімелер біткенде Шахрияр мен Шахризаданың үш ұлы дүниеге келеді. Соңында Шах Шахрияр оның адалдығына сеніп, әйелдерге деген өшпенділігі жойылады.

Статистикасы

Ресми жаһандық статистикалық мәлімет жоқ. Есімнің қолданылуы аймақтық және әдеби-мәдени факторларға байланысты. Парсы тілдес өңірлерде және олардың мәдени ықпалында жиі кездеседі, басқа жерлерде сирек.

Түрлері

Шахризад, Шахразад, Шахризод