Bumin

Ma’nosi: Bumin ismi Eski forscha bum so‘zidan kelib chiqqan deb tahmin qilinadi va “yurt”, “vatan”, “yer”, “tabiat” yoki “o‘lka” ma’nolarini anglatadi. So‘zga qo‘shilgan -in qo‘shimchasi esa “yurtga oid” yoki “vatanga tegishli” ma’nosini beradi. Tarixda bu ism Göktürk davlatining asoschisi va ilk xoqoni Bumin Xoqon nomi bilan mashhur bo‘lib, davlat barpo etuvchi, yurt egasi va buyuk hukmdor timsoli sifatida talqin etiladi.

Etimologiyasi

Bumin (𐰉𐰆𐰢𐰄𐰣) ismi haqidagi ilmiy fikrlar bir ovoz emas. Eng kuchli va ko‘p qayd etilgan nazariyaga ko‘ra, ism eski forscha bum so‘zidan kelib chiqqan bo‘lib, mazmuni — “yurt, vatan, yer, o‘lka, tabiat”ni bildiradi. Bu so‘z pahlevi tilida būm, Avestoda bûmi, sanskritda bhûmi shakllarida ham uchraydi. Ism oxiridagi ‹-in› qo‘shimchasi esa nisbat yoki “...ga oid” ma’nosini beradi, shu bois Bumin — “yurtga oid / yurtga tegishli” tarzida talqin qilinadi.

Baʼzi boshqa manbalarda esa ism turkiy kelib chiqishga ega ekanligi (masalan “bo‘ri” yoki “boyqush” bilan bog‘liq) taklif etiladi. Xitoy yozuvlaridagi fonetik qaydlar (masalan, «土門 / Tumen») ham ismning tarixiy shakllarini tushunishda muhim, lekin o‘zidan bevosita maʼno chiqarish qiyin.

Tarqalgan hududlari

Ism asosan markaziy Osiyo va turkiy-madaniy hududlarda tarixiy manbalar orqali mashhur. Tarixiy kontekstida — Göktürk hukmdorlari davri va u bilan bog‘liq manbalarda uchraydi. Bugungi kunda Bumin odatda tarixiy va akademik muhokamalarda, bayonotlarda eslatiladi. Ism sifatida deyarli ishlatilmaydi. Faqat Turkiyada 100 ga yaqin inson bu ismni olgan xolos.

Ismning ahamiyati

Tarixda Bumin Xoqon Birinchi Göktürk / Turk xoqonligini barpo etgan hukmdor sifatida mashhur. Agar ism eski forscha bumdan kelib chiqqan bo‘lsa, u “yurt, vatan” bilan bog‘liq maʼnoni beradi — shuning uchun tarixiy nuqtai nazardan Buminni “davlat asoschisi”, “yurt egasi” yoki “vatan bilan bog‘liq” timsoli sifatida ko‘rish mumkin. Turkiy folklor va ommaviy talqinlarda esa kuch, qahramonlik va hukmdorlik bilan bog‘liq obrazlar ham qo‘shilib ketadi.

Statistikasi

Ism birinchi navbatda tarixiy shaxs nomi sifatida qayd etilgani uchun zamonaviy keng statistik ro‘yxatlarida keng tarqalgan emas. U asosan tarixiy, ilmiy va madaniy kontekstlarda uchraydi.

Shakllari

Buminxon, Buminxoqon, Bumun