Шахризада

Этимологиясы

Шахризада ысымы фарсы тилинен чыккан. Эки негизги түшүндүрмө бар:

“Тектүү тукум” — фарсыча چهر (chehr) “тек, келип чыгышы” + آزاد (âzâd) “эркин, тектүү” — башкача айтканда “тектүү тукумдан чыккан кыз” деген маанини билдирет.

“Шаардын кызы” — фарсыча شهر (shahr) “шаар” + زاد (zâd) “баласы, төрөлгөн” — башкача айтканда “шаардын кызы / шаарда төрөлгөн кыз” деген маанини билдирет.

Демек, булактар менен изилдөөлөргө ылайык, Шахризада (же “Шахразад”) ысымы “шаардын кызы” же “тектүү тукумдан чыккан кыз” деп чечмеленет.

Жайылган аймактар

Ысым негизинен фарсы маданиятынын таасири бар аймактарда кеңири таралган: Иран, Тажикстан, Афганистан, ошондой эле Борбордук Азия, Түркия жана айрым араб жана Түштүк Азия аймактарында кездешет. Кыргыздар арасында адабий-маданий байланыштар себептүү белгилүү.

Адабий контекст (“Миң бир түн”)

Шахразад (фарсыча: شهرزاد) — “Миң бир түн” (One Thousand and One Nights) чыгармасындагы белгилүү каарман. Ривоят боюнча, фарсы падышасы Шах Шахрияр Индия менен Кытайдын ортосундагы аралда бийлик жүргүзгөн. Аялын кыянаттык кылганын билип, бардык аялдарга ишенбестик менен карай баштайт. Алгач аялын өлтүрөт, андан кийин күн сайын жаңы аялга үйлөнүп, эртең менен аны өлтүрүү адатка айланат.

Вазирдин акылдуу кызы Шахризада бул залим адатты токтотуу үчүн план түзүп, Шах Шахриярдын аялы болууга макул болот. Үйлөнүү кечесинен баштап ар түнү кызыктуу жомокторду айтат, бирок таң атпай жатып жомоктун эң кызыктуу жеринен токтойт. Эртеси уландысын уккусу келген Шах Шахрияр аны өлтүрбөйт. Ошентип миң бир түн бою жомоктор уланып турат. Жомоктор бүтөөрдө Шахрияр менен Шахризаданын үч уулу төрөлөт. Акырында Шах Шахрияр анын берилгендигине ишенип, аялдарга болгон жек көрүүсү жоголот.

Статистикасы

Расмий дүйнөлүк статистикалык маалымат жок. Ысымдын колдонулушу аймактык жана адабий-маданий факторлорго байланыштуу. Фарсы тилдүү аймактарда жана алардын маданий чөйрөсүндө көбүрөөк кездешет, башка жерлерде сейрек.

Түрлөрү

Шахризад, Шахразад, Шахризод